Een EU met een hoger EQ
Hoe verhoog je het EQ van de EU, zodat burgers en landen zich beter herkennen en veilig voelen in de EU, en er beter kan worden samengewerkt? Om een antwoord te vinden, werkt jurist Armin Cuyvers onder meer samen met sociaal psychologen. Oratie op 9 december.
Samenwerking tussen landen is van levensbelang, zegt hoogleraar Armin Cuyvers. Want alleen samen kunnen landen grote thema’s, zoals een ongelijke welvaartsverdeling en klimaatverandering, aanpakken. Een groot probleem daarbij is dat kiezers en politici die samenwerking vaak als bedreiging ervaren. Want dit vraagt concessies op gebied van soevereiniteit, inspraak en vrijheid. Een concreet voorbeeld is de frictie tussen lidstaten en de EU op gevoelige gebieden als migratie, stikstof, of de rechtsstaat.
Emotioneel effectief
Cuyvers onderzoekt hoe het recht kan helpen om de EU en landen beter te laten samenwerken. Hij noemt dit ook wel ‘symbiotisch constitutioneel recht’. Daarbij verbindt het recht landen en de EU, maar biedt het ook de fundamentele veiligheid aan landen en burgers. Bijzonder is daarbij dat hij gebruik maakt van interdisciplinaire samenwerking, onderzoek waarbij meerdere wetenschappelijke disciplines betrokken zijn. Samen met sociaal psychologen Naomi Ellemers en Daan Scheepers en promovendi Eva Grosfeld en Corlijn Reijgwart bekeek Cuyvers bijvoorbeeld hoe de EU legitiemer kan worden door minder bedreigend te zijn voor nationale identiteiten, en door beter aan te sluiten bij de morele waarden van doorsnee burgers. Ook kijken zij hoe deze psychologische inzichten verweven kunnen worden in het recht. Anders gezegd: hoe kan het EQ van de EU wat worden opgekrikt?
Mensen die een sterke nationaliteit ervaren, zijn helemaal niet ‘tegen de EU’.
Veilige ruimte bieden
Zo ontdekten ze samen dat mensen die een sterke nationaliteit ervaren, helemaal niet ‘tegen de EU’ zijn. Sterker nog, mensen met een sterke nationale identiteit vonden de EU méér legitiem dan mensen met een minder sterke nationale identiteit. Pas als zij het gevoel hebben dat de EU de identiteit van hun land bedreigt, ervaren zij de EU als minder legitiem. De onderzoeksresultaten geven aan, zegt Cuyvers, dat EU-recht moet focussen op het verminderen van dreiging en het bieden van een veilige ruimte voor nationale identiteit. Daarnaast moet EU-recht inzetten op een duale identiteit. Een identiteit die bovenop de nationale identiteit komt en waarin die nationale identiteit veilig en herkenbaar is.
Over je interdisciplinaire werk: hoe verliep de samenwerking met je collega’s van de sociale psychologie, was het lastig om de twee disciplines met elkaar te combineren?
‘Een “klik” krijgen was verrassend makkelijk Dat kwam ook wel omdat ik hun taal uit populair-wetenschappelijke boeken had meegekregen. Hun concepten hielpen mij bij vragen waar ik als jurist niet uitkwam. En andersom hadden zij juist behoefte om met hun concepten directe impact te hebben op de “echte wereld”. En dat kan met het recht. Want het recht is nu eenmaal een noodzakelijk middel om maatschappelijke uitdagingen echt aan te pakken. Om echt goed samen te werken met meerdere disciplines moet je wel goed de concepten en methoden uit beide wetenschappelijke werelden bij elkaar brengen. Dat ging bij ons het beste als je hele concrete onderzoeksvragen stelt. Dus bijvoorbeeld: ‘hoe kunnen we Europees recht legitiemer maken? Dan praat je samen over hetzelfde concrete probleem, en komen je disciplines ook bij elkaar.’
Staan er nog meer interdisciplinaire onderzoeken op stapel?
‘Zeker. Op basis van de eerdere onderzoeksuitkomsten willen Naomi, Daan en ik nu weten: hoe kunnen we Europese regels zo herschrijven dat het én juridisch klopt én psychologisch minder bedreigend is voor mensen? We willen dat onder meer meten via mobiele labs die naar verschillende plekken in Nederland, en hopelijk Europa, rijden. In die labs laten we deelnemers twee versies van wetteksten - bijvoorbeeld over de voorrang van Europees recht op nationale wetgeving - lezen waarbij we hun lichamelijke reacties (onder meer bloeddruk, hartslag) meten. Voelen mensen zich bedreigd bij het lezen van een bepaalde versie van een wettekst? Ik denk dat we in de loop van 2024 hierover iets kunnen publiceren, en ik vind dit zelf heel “sappig” onderzoek. Als jurist vallen me bij dit soort onderzoeken de schellen van de ogen. Waar wij jarenlang op allerlei manieren proberen te achterhalen hoe de legitimiteit van teksten verbeterd kan worden, leggen de sociaal-psychologen ons voor: heb je het al eens direct aan mensen gevraagd?”.’
Hoe optimistisch ben je over de toekomst van de EU?
‘Optimistisch, maar niet naïef. Juist nu verdiept de Europese integratie steeds meer, bijvoorbeeld door de huidige situatie in Oekraïne. Er is meer behoefte aan een grotere rol voor Europa, en dat vind ik positief. Maar we moeten onze nationale systemen nog aanpassen aan die sterkere Europese samenwerking. Anders wordt de spagaat te groot. Ik pleit daarom bijvoorbeeld voor een nieuwe opzet van de Eerste Kamer in Nederland, die moet gaan controleren hoe Nederland samenwerkt op Europees niveau.’
Tekst: Jan Joost Aten