Seks, macht en kolonialisme: ‘Huwelijken en seksualiteit waren fundamenteel voor de koloniale macht’
Seks en macht zijn nauw met elkaar verbonden, en dat gold zeker in de voormalige Nederlandse koloniën. Promovenda Sophie Rose onderzocht hoe seksuele en liefdesrelaties de achttiende-eeuwse machtsstructuren daar beïnvloedden. ‘Je ziet dat er constant wordt gevochten over wie waar stond in de sociale hiërarchie.’
Toen de VOC en WIC in de zeventiende eeuw de wereld begonnen rond te reizen, werden aanvankelijk Europese vrouwen en gezinnen meegestuurd. Zij zouden de basis moeten vormen voor een nieuw overzees imperium dat alle handel controleerde, maar de praktijk bleek weerbarstig. ‘Zeker in het VOC-gebied (het huidige Indonesië, red.) zijn ze niet echt tevreden met het type vrouw dat komt’, vertelt Rose. ‘Ze zouden te vaak uit de onderlaag van de samenleving komen. Tegelijkertijd zie je dat de aanwezigheid van vrouwen aan boord van de schepen wordt gezien als een risico. Er komt weleens verkrachting voor, dus uiteindelijk verbiedt de VOC de meeste Europese vrouwen om die kant op te komen.’
Aan de andere kant van de wereld, in het huidige Suriname, gebeurt ondertussen grofweg hetzelfde, met als verschil dat de Europese vrouwen het daar vaak zelf voor gezien houden. ‘Tot op zekere hoogte blijft de WIC vrouwen aanmoedigen om te komen, maar veel Europeanen zijn niet blij met het klimaat daar. Ze worden ziek, de sterfteaantallen zijn hoog. Veel mensen die aankomen willen er meteen weer weg.’
Tijdelijke ‘vriendinnen’
De eerste eeuwen waren er dus weinig Europese vrouwen te vinden in de koloniën. Rose: ‘Het werd beleid om relaties met lokale vrouwen aan te moedigen of in ieder geval te tolereren. Vooral in Azië waren dat aanvankelijk veelal vrije vrouwen, die bijvoorbeeld voordeel zagen in een man met een groot nieuw handelsnetwerk. Later zie je vaak dat mannen een totslaafgemaakt meisje of vrouw kochten. Dergelijke ongelijkwaardige en onvrijwillige relaties komen ook veel voor in de plantage-economie in Suriname.’
Vrijwillig of niet: relaties buiten het Europese kader hebben nooit dezelfde status als die tussen twee witte Europeanen. ‘Mannen die met een Aziatische vrouw waren getrouwd, mochten bijvoorbeeld niet zomaar terugkeren naar Europa’, legt Rose uit. ‘Zij wilden dus liever een tijdelijke vriendin, die ze weer konden dumpen als ze weg wilden.’
Vechten voor je plek in de sociale hiërarchie
Het leidde tot ingewikkelde verhoudingen in een tijd waarin de heersende Europese opinie was dat seks alleen een plaats verdiende binnen het christelijke huwelijk. ‘Dat mannen die relaties aangaan en dat daar kinderen uit voortkomen, wordt oogluikend toegestaan, maar niet echt geaccepteerd. Daardoor ontstaat een heel nieuwe dynamiek, waarin voortdurend gevochten wordt over de vraag waar mensen staan in de sociale hiërarchie. De autoriteiten willen dat de Europeanen altijd bovenaan staan, maar je ziet dat kinderen van gemengde afkomst en hun ouders soms opklimmen. Dat is een voortdurend punt van spanning.’
Wereldwijde rol
Rose reconstrueerde onder meer aan de hand van rechtszaken hoe de koloniale samenleving telkens een nieuw evenwicht moest vinden. ‘Door allerlei gebieden naast elkaar te leggen, zie je dat de ontwikkelingen om meer gaan dan lokale dynamiek. Zaken als huwelijk en seksualiteit hebben overal ter wereld een fundamentele rol gespeeld in de ontwikkeling van koloniale macht.’