Een podium voor de wetenschap
Rector magnificus Carel Stolker neemt op 8 februari afscheid. Als er één thema als een rode draad door zijn carrière loopt, dan is het de verbinding tussen universiteit en maatschappij. In deze serie afscheidsgesprekken gaat Stolker nog eenmaal in gesprek met mensen van binnen en buiten de universiteit. In deze aflevering gaat het over wetenschapscommunicatie, het overdragen van wetenschappelijke kennis en inzichten naar een breed publiek. Te gast zijn wetenschapscommunicatie-onderzoeker Julia Cramer en Amito Haarhuis, directeur van Rijksmuseum Boerhaave.
Het is 5 januari en een koude mistige ochtend in Leiden. Diezelfde ochtend is bekend gemaakt dat viroloog Marion Koopmans en intensivist Diederik Gommers de Machiavelliprijs 2020 toegekend hebben gekregen: Een bijzondere prijs die jaarlijks wordt uitgereikt aan een persoon of organisatie die een markante bijdrage heeft geleverd aan de communicatie tussen politiek, overheid en burgers. Het is de eerste keer dat de prijs naar een wetenschapper en een arts gaat. Zeer verdiend, daar zijn Carel Stolker, Julia Cramer en Amito Haarhuis het direct over eens.
Wetenschappers in de media
‘Ik volg Marion Koopmans op Twitter,’ haakt rector Stolker direct in. ‘Twijfel en nuance is natuurlijk ingebakken in het DNA van haar en van andere wetenschappers. Begrijpen mensen dat wel? Ik vraag me af wat al die verschillende wetenschappers die we afgelopen jaar in de media hebben gezien gedaan hebben met het beeld dat het publiek heeft van wetenschap.’ Die vraag blijkt nog niet zo makkelijk te beantwoorden. Volgens Julia Cramer, die onderzoek doet naar wetenschapscommunicatie bij de faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen, is er in ieder geval een flinke dosis moed voor nodig om als wetenschapper in een talkshow te gaan zitten. ‘Als wetenschapper wordt je vaak tegenover iemand gezet die heel overtuigd is van zijn zaak. Maar een wetenschapper is voorzichtiger, en zich terdege bewust van wat er allemaal nog niet bekend is over het onderwerp. Dat maakt je kwetsbaar, zeker live op tv. Ik vind het heel dapper hoe Koopmans steeds maar weer in gesprek gaat met wetenschaps-sceptici.’
Vertrouwen in de wetenschap
Haarhuis, die in zijn museum in hele praktische zin aan wetenschapscommunicatie doet, wijst erop dat de politiek in het begin van de crisis de wetenschap op het schild heeft gehesen. ‘We luisteren naar de wetenschap, zei Rutte. Dat heeft denk ik ook een gunstig effect gehad op het vertrouwen. Vergelijk het eens met - bijvoorbeeld - de VS, waar de wetenschap door de politiek bewust buitenspel is gezet. Dat vind ik beangstigend, je ziet hoe snel het de verkeerde kant op kan gaan en mensen het vertrouwen in wetenschap verliezen.’ Stolker vraagt door: Wat kan een wetenschapsmuseum doen om die trend te keren? ‘Dat is een hele belangrijke vraag’, vervolgt Haarhuis. ‘Laten zien hoe belangrijk vertrouwen in wetenschap is zit in het hart van onze missie als museum. We doen dat onder andere door te laten zien welke rol de wetenschap in de afgelopen vijf eeuwen gespeeld heeft en wat daar aan ontdekkingen en innovaties uit zijn voortgekomen. We moeten de mensen meenemen in de vooruitgang van de wetenschap, zeker als het allemaal ineens heel snel gaat, zoals nu met de ontwikkeling van het coronavaccin.’
Instagram of Twitter
Het gesprek gaat door over het coronavirus, de vaccinaties, en vooral over de bijdragen van Koopmans en Gommers aan de wetenschapscommunicatie daarover. Stolker vind het een stoere, maar ook gewaagde stap van Gommers om op Instagram te gaan zitten, en ook de daarbij horende communicatiestijl over te nemen. ‘Dat zie je nog niet vaak bij wetenschappers. Ze zitten soms wel op Twitter, maar niet op Instagram.’ Haarhuis haakt erop in: ‘Wat ook een rol speelt is hoe de collega’s van Gommers reageren. Social media dwingen je om je boodschap kort en daardoor onvolledig te formuleren, en sommige wetenschappers vinden dat je dat niet moet doen.’ ‘Het Carl Sagan-effect, zegt Cramer meteen. ‘Astronoom Carl Sagan deed heel veel aan wetenschapscommunicatie en liep waarschijnlijk daardoor een belangrijke wetenschappelijke erkenning mis. Sommige academini denken helaas dat popularisering niet verenigbaar is met het zijn van een goede wetenschapper. Hopelijk verandert dat nu.’
Verantwoording afleggen
Heeft Stolker de houding van wetenschappers ten opzichte van communicatie zien veranderen in de tijd dat hij rector was? ‘Ik weet nog van mijn tijd als decaan van de rechtenfaculteit dat we op een gegeven moment gingen vragen of promovendi een stukje over hun onderzoek wilde inleveren voor de website. Dan kwamen ze meestal met een samenvatting van de samenvatting die op de laatste pagina stond. Totaal niet aantrekkelijk. Dat is enorm veranderd. We gaan nu met onderzoekers in gesprek en vinden het belangrijk dat we ook verantwoording afleggen over de besteding van publiek geld. Een hoogleraars-benoeming is een investering van miljoenen euro’s. We zijn ons steeds meer gaan realiseren dat we dus moeten uitleggen wat zo iemand allemaal doet. Er is steeds meer bewustzijn van hoe belangrijk onderzoek eigenlijk is. Voor onszelf, maar zeker ook voor de maatschappij. En het is ook vertrouwen bij de onderzoeker, dat zijn werk er toe doet.’
Cramer: ‘Nu zien wetenschappers elkaars successen als het gaat om communicatie, ook bijvoorbeeld bij beursaanvragen. Een financier vraag nu steeds vaker om een deel van je budget aan communicatie of valorisatie moet besteden. Dat vind ik heel goed.’
Tentoonstelling sterrenkunde
'Dat je moet verantwoorden wat je met je geld doet, hebben bijvoorbeeld de sterrenkundigen heel goed begrepen,' aldus Haarhuis. 'Die hebben hele dure apparatuur en zijn zich terdege bewust dat de maatschappij daar iets voor terug wil. De manier waarop ze dat aanpakken daar kunnen andere vakgebieden wel wat van leren. Ewine Van Dishoeck heeft bijvoorbeeld samen met ons museum als gastcurator een prachtige tentoonstelling opgezet.’ Cramer is het daarmee eens. ‘Bij de sterrenkunde hoort communicatie er al echt bij. Dat komt bij andere vakgebieden langzaam ook.’
Uitleggen aan bestuurders
Stolker wijst er op dat het belangrijk is dat wetenschappers hun werk ook richting hun bestuurders goed uit kunnen leggen. ‘Toen ik net begon als rector kwam sterrenkundige Van Dishoeck naar mij toe en zei: Carel, van 97 procent van het heelal hebben we echt geen idee. Daar was ik erg van onder de indruk. Acht jaar later kwam ze weer langs en zei: Carel, 96 procent van het heelal is nog een volstrekt raadsel. Dat maakte weer indruk op me, maar ik dacht wel: er is in ieder geval vooruitgang geweest! Als je begrijpt waar een wetenschapper mee bezig is, en hun passie en het belang ervan ziet is ga je ook als bestuurder ook weer harder lopen.’
Onderzoek in het museum
Hebben jullie als onderzoeker en museumdirecteur eigenlijk iets aan elkaar, wil Stolker weten. ‘Jazeker, er zijn heel veel dwarsverbanden en samenwerkingen tussen de universiteit en wetenschapsmusea, zegt Cramer. ‘Bijvoorbeeld het onderzoek van mijn collega Anne Land-Zandstra, die houdt zich onder meer bezig met de vraag hoe belangrijk authenticiteit eigenlijk is. Hoe belangrijk is het bijvoorbeeld voor kinderen als een voorwerp echt is? Dat bleek enorm belangrijk, zo bleek. De eerste vraag bij een museumobject is altijd ‘is dit echt?’. Als je kan zeggen ja, dit is echt een instrument waarmee iemand lang geleden een experiment heeft uitgevoerd, dan is de fascinatie gewekt.’
Wetenschap een podium bieden
‘Het mooie aan Leiden is dat de vier nationale musea die we hier hebben allemaal voortkomen uit de privécollecties van Leidse hoogleraren,’ zegt Stolker. Musea en de universiteit groeien de laatste tijd steeds meer naar elkaar toe. De collecties worden steeds beter betrokken bij het onderwijs. Dat is een prachtige ontwikkeling.’ Dat vindt ook Haarhuis. ‘Een museum gaat niet alleen over het verleden. Het is ook onze taak om de wetenschap van nu een podium te bieden. Maar de wetenschapsgeschiedenis heb je wel nodig om het complete verhaal te vertellen, mensen te fascineren en de vooruitgang te laten zien.’
Tekst: Maarten Muns
Beeld: Pirmin Rengers
Podcast: Carel Stolker over corona, vloggen en het zwarte gat
Over enkele weken neemt Carel Stolker afscheid als rector magnificus. In een dubbele aflevering van de podcast Enkeltje Wetenschap maken we de balans op: wat waren de belangrijkste lessen, hoe heeft hij de coronacrisis ervaren, en natuurlijk: wat doe je om het ‘zwarte gat’ te voorkomen? In een openhartig gesprek deelt Stolker zijn ervaringen.