Welke invloed had het Frans nou echt op het Nederlands?
Net zoals sommigen tegenwoordig de Engelse invloeden op de Nederlandse taal minachten, had men in de vroegmoderne tijd ook kritiek op de verfransing van het Nederlands. Maar in hoeverre heeft het Frans daadwerkelijk zijn sporen in onze taal achtergelaten? Promovendus Brenda Assendelft kwam tot een verrassende ontdekking. Promotie 24 mei.
In de periode die Assendelft bestudeerde, speelde het Frans een belangrijke rol in de samenleving als een lingua franca. Vooral in de hogere klasse was het niet ongewoon om grotendeels in die taal te communiceren. ‘Men schreef bijvoorbeeld hele brieven in het Frans naar elkaar,’ vertelt Assendelft. Gaandeweg is zo het beeld ontstaan dat het Frans een grote stempel op het Nederlands heeft achtergelaten. ‘Maar er is eigenlijk nooit systematisch naar de omvang van Franse invloeden op het Nederlands gekeken.’
Van portemonnee tot lekkage
Assendelft dook daarop in een zelfgemaakte corpus gevuld met Nederlandse teksten uit de periode van 1500 tot 1900. Ze onderzocht de invloed van de Franse taal op moedertaalsprekers van het Nederlands die ook het Frans beheersten. ‘Een typisch voorbeeld van beïnvloeding is dat veel mensen een accent hebben in hun tweede taal dankzij de kenmerkende klanken uit hun moedertaal,’ zegt Assendelft.
Een andere taal kan ook invloed hebben op de moedertaal doordat bepaalde elementen worden overgenomen. Dit kunnen leenwoorden zijn zoals portemonnee of garage, maar ook delen van woorden kunnen overgenomen worden. Deze delen heten voor- en achtervoegsels - ook wel prefixen en suffixen genoemd. ‘Een voorbeeld van een achtervoegsel dat vanuit het Frans in het Nederlands is overgenomen is –age,’ vertelt Assendelft. Het komt voor in het Franse woord personage, maar het is ook aan Nederlandse woorden toegevoegd. ‘Zo is lekken een typisch Nederlands woord zonder enige Franse invloed, maar iemand heeft ooit bedacht om daar het Franse achtervoegsel aan te plakken: dan krijg je het nieuwe woord lekkage.’
Gelijkenis
De mogelijke invloeden van het Frans waren niet tot de woordenschat van de taal beperkt. Er waren vermoedens dat de taal zelfs de zinsopbouw van het Nederlands heeft beïnvloed. ‘Vroeger gebruikte men in het Nederlands de betrekkelijke voornaamwoorden dewelke en hetwelk. Dit lijkt op een letterlijke vertaling van het Franse lequel en laquelle,’ zegt Assendelft. Vanwege de gelijkenis ging men ervan uit dat de voornaamwoorden wel door het Frans beïnvloed zouden moeten zijn.
Plotse verandering
Maar wat bleek? De realiteit was een stuk genuanceerder dan aanvankelijk werd gedacht. Tot aan de eerste helft van de 18e eeuw namen Franse leenwoorden, prefixen en suffixen in populariteit toe. Dit was geen verrassing, aldus Assendelft, want traditioneel gezien is deze periode het hoogtepunt van de verfransing in Nederland. Maar daarna zette rap een daling in. Deze plotse verandering schrijft ze toe aan het opkomende nationalisme in de tijd. ‘In een vervolgstudie zagen we heel duidelijk dat rond die tijd veel Franse leenwoorden werden vervangen door Nederlandse alternatieven. Taal speelt een belangrijke rol in het verbinden van mensen binnen een land, dus dat is waarschijnlijk de reden dat Franse invloeden werden geweerd,' legt Assendelft uit.
Ze vond ook geen bewijs dat dewelke en hetwelk door het Frans zijn beïnvloed. ‘De stijging en daling in populariteit die bij de Franse leenwoorden en suffixen te zien waren, kon ik niet vinden bij deze betrekkelijke voornaamwoorden. Daarom heb ik geen bewijs gevonden dat deze woorden beïnvloed zijn door de Franse taal, al is daar meer onderzoek voor nodig om het zeker te kunnen weten.’