Staat geeft roofkunst terug: ‘Vertel wel het complete verhaal’
Nederland gaf deze week 478 kunstwerken terug aan Indonesië en Sri Lanka, op advies van een Nederlandse commissie. Terecht, zegt Leids hoogleraar Pieter ter Keurs van het interdisciplinaire onderzoeksprogramma Museums, Collections and Society. ‘Maar maak wel duidelijk wáárom je iets teruggeeft.’
Is het terecht dat deze werken worden teruggegeven?
‘Bij de meeste werken zeg ik: ja. De ‘Lombokschat’ is een typisch voorbeeld van roofbuit. Maar er zitten ook andere collecties bij, zoals moderne Balinese schilderkunst en houten beelden. Deze werken zijn nooit eigendom geweest van de Nederlandse staat, maar in bruikleen gegeven aan het Tropenmuseum. Deze verzamelingen belandden in Brussel omdat ze waren meegenomen door een diplomaat uit Bali, die zichzelf beschouwde als het staatshoofd van de onafhankelijke deelstaat Oost-Indonesië. Die staat bestond tussen 1946 en 1950, voordat het werd opgenomen in de staat Indonesië. Deze diplomaat wilde de werken tentoonstellen om voorbeelden te geven van Balinese cultuur. Maar toen hij vertrok heeft hij de collecties achtergelaten. Daarna zijn ze in het Tropenmuseum terechtgekomen en nu pas teruggevraagd door Indonesië. Het gaat terug naar de rechtmatige eigenaar, maar het is dus geen roofkunst.’
Ten aanzien van sommige collecties die moeten worden teruggegeven, vindt u de argumentatie van de commissie zwak. Waarom?
‘Het gaat om beelden uit een tempel op Java die in de eerste helft negentiende eeuw zijn meegenomen door de ambtenaar Nicolaus Engelhard. De commissie heeft niet kunnen achterhalen wie de eigenaar van de beelden was, de tempels waren overwoekerd en werden niet bijgehouden door de plaatselijke bevolking. Ook is niet bekend of hij met iemand heeft onderhandeld over het meenemen van de beelden. De commissie zegt dat het aannemelijk is dat de beelden onrechtmatig zijn meegenomen, maar daar is geen enkel bewijs voor. Ik ben niet tegen teruggave van deze beelden, maar de opgegeven redenen vind ik niet sterk.’
Waarom vindt u het belangrijk dat dit soort nuances wordt aangebracht?
‘Omdat nuance duidelijk maakt dat verzamelen niet altijd een zwart-wit-kwestie is. Collecties samenstellen gebeurde vroeger óók vanuit goede bedoelingen. Er zijn gevallen bekend van Nederlandse ambtenaren die werken hebben meegenomen, waarbij ze heel zorgvuldig met de plaatselijke bevolking zijn omgegaan. Of juist objecten niet hebben verzameld omdat ze nog van belang waren voor de mensen. Teruggave van werken vind ik geen enkel punt. Maar maak per geval duidelijk wáárom je dat doet en vertel het complete verhaal.’
De overdracht van de kunstwerken vond maandag 10 juli plaats in Museum Volkenkunde Leiden.