Vrouwen van hoogleraren en (oud-)studenten speelden cruciale rol in de Leidse vrouwenbeweging
Aletta Jacobs, Suze Groeneweg en Joke Smit zijn bekende namen uit de landelijke vrouwenbeweging. Minder bekend zijn de feministen die op lokaal niveau opereerden. Promovendus Agnes van Steen onderzocht de geschiedenis van de Leidse vrouwenbeweging (1860-1990) en ontdekte dat de universiteit veel feministen leverde.
‘Ik heb gefocust op de eerste en tweede feministische golf’, vertelt Van Steen. ‘En in beide golven waren mensen betrokken die een relatie hadden met de universiteit. In de eerste golf waren dat met name hoogleraarsvrouwen, dus de echtgenotes van mannelijke hoogleraren. Vrouwelijke studenten waren er namelijk nog nauwelijks. In de tweede golf zie je juist vooral studenten, oud-studenten en universitair docenten die zich gaan inzetten in de Leidse vrouwenbeweging.’ In dit artikel bespreken wij er een aantal.
Hoogleraarsvrouw Aletta Lorentz-Kaiser
Een Leidse feminist van het eerste uur is Aletta Lorentz-Kaiser (1858-1931). Zij was getrouwd met Hendrik Lorentz (1853-1928), een Nobelprijswinnende natuurkundige die vanaf 1878 aan de Universiteit Leiden werkte als hoogleraar. Van Steen: ‘Lorentz-Kaiser was eerst vooral bezig met liefdadigheid voor kinderen. Zo was zij betrokken bij de oprichting van de Leidsche Kinderbewaarplaats, de voorloper van de moderne kinderopvang. Maar toen eenmaal de vrouwenbeweging opkwam, zat zij al heel snel in het Leidse bestuur van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht. Ook was Aletta een van de oprichters van de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht, een vereniging die ontstond uit onvrede over de radicale standpunten en acties van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht.’
Hoogleraarsvrouw Wilhelmina van Itallie-van Embden
Een andere noemenswaardige hoogleraarsvrouw is Wilhelmina van Itallie-van Embden (1870-1959). Zij kwam in 1907 samen met haar twee kinderen en haar echtgenoot Leopold van Itallie (1866-1952) naar Leiden, wegens Leopolds benoeming tot hoogleraar Farmacie en Toxicologie. Itallie-van Embden was al snel onlosmakelijk verbonden met de Leidse vrouwenbeweging. Zo was zij een vraagbaak voor veel Leidse feministen en zorgde zij ervoor dat de Leidse afdeling van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht niet werd opgeheven toen het ledenaantal afnam. Daarnaast was zij een van de weinige vrouwen in de Leidse gemeenteraad vóór de Tweede Wereldoorlog (1921-1927) en was zij later nog in andere politieke organen te vinden, zoals de Provinciale Staten van Zuid-Holland (1926-1927) en de Tweede Kamer (1928-1933). ‘Het is dat zij niet in Amsterdam woonde, anders was ze veel bekender geweest’, zegt Van Steen stellig.
Student Lizzy van Dorp
Van de weinige studenten die in de eerste feministische golf een rol speelden is Lizzy van Dorp (1872-1945) een interessant voorbeeld. Van Dorp was de eerste vrouw in Nederland die rechten ging studeren. Net als Aletta Lorentz-Kaiser was zij bestuurslid van de Leidse afdeling van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht en koos zij later voor de meer gematigde Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht, die zij mede oprichtte.
Universitair docent Gerda van Dijk
Een vrouw die tijdens de tweede golf een prominente rol speelde is Gerda van Dijk (1941). Zij was universitair docent seksuologie aan de universiteit, lid van de afdeling Leiden-Oegstgeest van de feministische organisatie Man Vrouw Maatschappij en een voorvechter van het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen over hun eigen lijf. Van Steen: ‘Van Dijk ondersteunde onder meer de strijd voor legalisering van abortus en de strijd tegen huiselijk en seksueel geweld. In 1987 werd zij benoemd tot bijzonder hoogleraar Seksuologie aan de Universiteit van Amsterdam. Deze leerstoel was een initiatief van de Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming, een vereniging die de seksuele revolutie heeft ondersteund.
De mannen Jan Ernst Heeres en Huib Drion
Alhoewel de Leidse vrouwenbeweging overwegend bevolkt werd door vrouwen, hebben ook mannen zich ingezet volgens Van Steen. ‘Je had Jan Ernst Heeres (1858-1932) bijvoorbeeld, hoogleraar voor de Geschiedenis van Nederlandsch-Indië. Hij was actief betrokken bij de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht, waar hij ook in het bestuur zat. Uit de tweede golf is Huib Drion (1917-2004) een voorbeeld. Hij was hoogleraar Burgerlijk Recht bij Universiteit Leiden en actief betrokken bij Man Vrouw Maatschappij.'
Promovendus Agnes Van Steen
In zekere zin kan Van Steen ook tot dit rijtje Leidse universitaire feministen worden gerekend. Al tijdens haar geschiedenisstudie in 1976 richtte zij de Leidse Werkgroep Vrouwengeschiedenis op om aandacht voor vrouwen in de geschiedenis te vragen. Later schreef zij artikelen over de Leidse vrouwenbeweging voor onder andere de Dirk van Eck-stichting. Haar proefschrift, waarin ze de twee feministische golfbewegingen en de periodes ertussen vanuit Leids perspectief in kaart heeft gebracht, is de kroon op haar jarenlange studie naar de vrouwengeschiedenis.
Tekst: Sabine Waasdorp