FGGA-experts over vrijheid: ‘We zijn pas écht vrij als iedereen zich vrij voelt’
Op 5 mei vieren we de bevrijding van Nederland in 1945 en dat we sindsdien in vrijheid mogen leven. Wat betekent vrijheid en hoe zit het met onze veiligheid? Verschillende FGGA-experts maken een koppeling met hun vakgebied.
Anneleen van der Meer, universitair docent ISGA
‘Vrijheid en veiligheid horen bij elkaar. Franklin Roosevelt verbond de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van religie aan de vrijwaring van vrees en gebrek. Zulke zekerheid is nodig om vrij te zijn.
Complexe veiligheidsproblemen – honger, conflict en natuurrampen – stemmen ons somber. Maar we zijn niet machteloos. Kijk om je heen: doe vrijwilligerswerk, neem belemmeringen weg, stel de ander in staat de toekomst met vertrouwen tegemoet te zien. Vrijheid is wederkerig, maar begint bij jezelf. Bij de vraag: wat kan ik doen? Wat kan ik doen om een ander veilig over straat te laten gaan? Om de ruimte te geven aan religie, onderwijs en politiek? Vrijheid is omzien naar elkaar; een actieve promotie van een veilige toekomst voor jezelf en degene naast je.’
Daan Weggemans, universitair docent en onderzoeker ISGA
‘Onze wereld wordt steeds digitaler. Ook onze veiligheid raakt meer en meer verweven met de ontwikkeling van digitale technologieën en artificiële intelligentie (AI). Technologische innovatie biedt interessante mogelijkheden om criminaliteit effectiever te bestrijden en onze veiligheid beter te beschermen. Tegelijkertijd zien we ook dat de digitalisering van onze samenleving ons blootstelt aan allerhande nieuwe gevaren, denk bijvoorbeeld aan toegenomen hybride dreigingen zoals cyberaanvallen en desinformatie of grootschalige uitval van vitale systemen door softwarefouten. Digitale veiligheid én digitale onveiligheid.
Meer fundamenteel: digitalisering raakt alle onderdelen van onze maatschappij. Van individu tot overheid. Het creëert nieuwe informatienetwerken en helpt economische en politieke systemen, internationale relaties en sociale interacties vormen. Deze ontwikkeling is zo alomvattend dat de uiteindelijke impact op onze vrijheid niet eenduidig kan worden vastgesteld. Aan ons allen de taak om deze te onderzoeken en te bij te dragen aan duurzame veiligheid van iedereen.’
Saniye Çelik, bijzonder hoogleraar Diversiteit en Inclusie bij de Politie
‘Voor mij begint ware vrijheid bij sociale veiligheid: een omgeving waarin iedereen zich gezien, gehoord en beschermd voelt. Niet ondanks hun verschillen, maar juist dankzij die verschillen. Dáár waar verschil in vrijheid bestaat, toont zich de menselijkheid.
In mijn werk op het snijvlak van diversiteit, inclusie en leiderschap zie ik hoe vrijheid onder druk staat wanneer mensen hun perspectief niet durven delen. Of dat nu is binnen de universiteit, bij de politie, in publieke instellingen of in de samenleving als geheel. Te vaak blijft hun stem slechts een fluistering in de coulissen – niet omdat ze niets te zeggen hebben, maar omdat de ruimte om het toneel te betreden ontbreekt.
Vrijheid bestaat niet zonder sociale veiligheid
Vrijheid betekent dan ook: bewust bouwen aan een cultuur waarin ieder mens ertoe doet. Een cultuur waarin niemand zichzelf censureert, zich beknot of geknecht voelt. Dat vraagt om leiders met lef, die bereid zijn ongemakkelijke gesprekken te voeren en systemen kritisch te bevragen. Want vrijheid is geen vanzelfsprekend gegeven, en geen individuele luxe. We zijn pas écht vrij als iedereen zich vrij voelt.
Vrijheid is meer dan de afwezigheid van dwang; het is de ruimte om jezelf te zijn – in gedachten, woorden, doen en laten. Deze vrijheid vraagt om wederkerigheid; daarin schuilt de kern van menselijke waardigheid én creativiteit.’
Koen Caminada, decaan FGGA
‘Vanuit mijn rol als decaan van de Faculteit Governance and Global Affairs ervaar ik vrijheid als de ruimte om kennis te ontwikkelen, kritisch te denken en een open dialoog te voeren over complexe maatschappelijke vraagstukken. Vrijheid is de basis waarop goed bestuur, rechtvaardigheid en innovatie kunnen floreren. Wetenschappelijke vrijheid is daarbij onmisbaar: zonder de mogelijkheid om vrij te onderzoeken en te spreken, komt zowel maatschappelijke vooruitgang als democratische legitimiteit onder druk te staan.
Voor de toekomst hoop ik dat wij, ook binnen het domein van maatschappijwetenschappen, vrijheid blijven zien als iets dat actief bescherming en versterking behoeft. Vrijheid is geen vanzelfsprekendheid; het vraagt inzet om de waarden van openheid, respect en verantwoordelijkheid te blijven uitdragen, zeker in een wereld waarin geopolitieke spanningen en technologische ontwikkelingen nieuwe uitdagingen met zich meebrengen.
Juist in tijden van onzekerheid is het essentieel dat universiteiten een vrijplaats blijven waar nieuwe ideeën kunnen ontstaan, debat wordt gestimuleerd en waar jonge generaties worden opgeleid om als kritische en betrokken burgers onze samenleving verder te brengen.
Kortom: vrijheid vraagt onderhoud, betrokkenheid en moed. Niet alleen op 5 mei, maar elke dag.’
Bart Schuurman, hoogleraar Terrorism and Political Violence
‘Vanuit mijn werk bezien is vrijheid in essentie kunnen leven zonder vrees voor de overheid of je medeburgers. Dan kom ik al snel op sociaal-democratische rechtsstaten; waar het machtsmonopolie bij de staat ligt zodat burgers niet gebukt gaan onder criminele of terroristische groeperingen, maar waar ook de overheid door een volksvertegenwoordiging en rechterlijke macht wordt gecontroleerd.
We mogen ons in Nederland en de EU gelukkig prijzen dat we in zo’n land wonen, maar ook hier moet vrijheid niet voor lief genomen worden. We zien bijvoorbeeld steeds duidelijker hoe sociale media kan vreten aan sociale cohesie en geloof in instituties zoals vrije verkiezingen, de rechterlijke macht, of een onafhankelijke pers. Het belang dat we hechten aan vrijheid van meningsuiting kan ook actief tegen ons worden gebruikt door landen als Rusland, die al jaren proberen om via online desinformatie onze Westerse democratieën te ondergraven.
We moeten ons als Nederland en Europa veel sterker gaan inzetten voor onze veiligheid
Dat brengt me op het punt van de externe veiligheid; we hebben als Europeanen lang gedacht dat oorlogsdreiging tot het verleden behoorde. De harde realiteit is dat we in feite klem zijn komen te zitten tussen een agressieve Russische staat die oorlog niet schuwt om een verloren status als grootmacht te herwinnen, en een steeds autocratischere VS die Europa steeds meer als opponent zijn gaan zien. Om nu en in de toekomst van vrijheid te kunnen blijven genieten, moeten we ons als Nederland en Europa veel sterker gaan inzetten voor onze veiligheid. Dat betekent niet alleen investeren in defensie, maar ook werken aan weerbaarheid; voorbereid zijn op -bijvoorbeeld- langdurige stroomuitval door sabotage, of weten wat we kunnen doen als het internet er dagenlang uitligt.
De door de EU aangekondigde investeringen in defensie zijn een grote stap in de juiste richting, maar het begint er wat mij betreft mee dat we als burgers realiseren wat een privilege het is dat we in een land als Nederland mogen wonen. Dat betekent dat we absoluut kritisch mogen en moeten zijn op onze overheid, instituties en elkaar. Maar ook dat we het democratische politieke systeem koesteren dat dat mogelijk maakt, evenals de verzorgingsstaat die ons naast grote welvaart ook de verzekering van een sociaal vangnet heeft gegeven dat voor vrijwel iedereen een leven in waardigheid mogelijk maakt, én ons vrijwaart van de scherpe tegenstellingen die een voedingsbodem van politiek geweld kunnen zijn. Onze vrijheid is minder zelfsprekerd dan hij was. Laten we hem daarom koesteren en verdedigen.’
Arco Timmermans, universitair hoofddocent Bestuurskunde
‘Drie jaar geleden publiceerde ik met een internationale groep collega’s een boek over de adviserende en opiniërende rollen van wetenschappers in de bestuurskunde en politicologie in Europa. We droegen dit boek op aan alle vakgenoten van wie de academische vrijheid wordt bedreigd. We vreesden voor een doorzettende tendens: universiteiten die zich in de geschiedenis los wisten te maken van de politieke macht worden nu door de macht aangepakt. ‘Speaking truth to power’ verandert in ‘speaking power to truth.’
Beperkt de politiek de academische vrijheid? Er is een alternatief!
Tegenover het overdadige pathos in het onderwijsbeleid in Nederland kunnen universiteiten hun eigen frame kiezen. Ze kunnen zeggen dat we te maken hebben met wraakbezuinigingen op intellectuelen en ze kunnen zich het lot van academische asielzoekers uit onze eigen westerse wereld aantrekken.
Maar misschien is dit allemaal vooral symbolisch. Als de politiek met bezuinigingen de vrijheid van universiteiten beperkt, hoe kunnen de universiteiten die ruimte zelf dan vergroten? De Universiteit Leiden kan bij het Europees Parlement gaan lobbyen voor meer geld, zoals gebeurde bij de opening van de Europe Hub in februari dit jaar. Dat is vooral inzetten op substitutie: krijgen we het niet uit Den Haag, dan proberen we het uit Brussel te halen.
Overtuigender voor het bewaken van de vrijheid van de universiteit vind ik het om sterker te verbinden met de maatschappij. Zoals elke zinvolle betekenis die je wilt geven aan vrijheid, is ook academische vrijheid niet grenzeloos. Verbinding tussen de universiteit en de maatschappij betekent dat we nog meer laten zien dat het onderzoek en onderwijs relevant zijn. Zo hoeven we dit ook niet te laten bepalen door de politiek. Dit is veel meer dan zelf Engelstalige opleidingen gaan schrappen als ‘damage control’. Het is vooral waarde scheppen door nog meer samen met de maatschappelijke omgeving van bedrijven, instellingen en burgers op te trekken bij ons onderzoek en onderwijs.’
Monica den Boer, bijzonder hoogleraar Politiestudies
‘Onze vrede en veiligheid moeten we duurzaam verankeren. Daarom moeten organisaties zoals Defensie en Politie grenzeloos samen kunnen werken met hun partners in andere landen. De samenwerking die sinds de Tweede Wereldoorlog is opgebouwd heeft ons veel en ver gebracht. Toch hadden we nog zoveel meer kunnen bereiken als we ons niet in slaap hadden laten sukkelen door decennia van relatieve stabiliteit en welvaart. Onze zelfgenoegzaamheid kan de doodsteek vormen voor onze rechtsstaat en democratie.
Laten we niet lijdzaam afwachten tot het moment dat Europa wordt ontvoerd. Nu al wordt fanatiek aan haar ledematen getrokken. Laten we voorkomen dat onze democratie onder onze ogen wordt gegijzeld door populisten en autocraten. Vrijheid betekent dat we dialoog en wederkerigheid koesteren. Laten we het heft in eigen handen nemen en bouwen aan de strategische autonomie van Europa. Om het voorrecht van onze vrijheid wezenlijk te ervaren moeten we de verschrikkingen van oorlog samen grondig doorleven.
Vrijheid betekent dat we dialoog en wederkerigheid koesteren
Voor een vredevolle en veilige toekomst wens ik dat jonge generaties officieren en politie in diverse landen elkaars taal leren spreken, nieuwsgierig zijn naar elkaar, kennis delen en samen studeren. Mijn hoop is dat zij een zelfbewuste en kritische generatie vormen die vijanden, saboteurs en criminelen op vindingrijke wijze het hoofd kunnen bieden. Daarvoor is nodig dat onze maatschappij hen alle steun biedt die zij verdienen, aangezien zij zich in gevaarlijke situaties begeven en zij hun leven in de waagschaal stellen. Opnieuw, voor onze vrijheid.’