Het gouden kalf van kunstmatige intelligentie
Marc Cleiren
8 september 2025
Ik ben katholiek opgevoed, gelukkig met grote ruimdenkendheid en nadruk op de symbolische waarde van Bijbelverhalen. Sommige daarvan worden ineens actueel in deze roerige tijd. De emotionele reacties, het vertrouwen en wantrouwen rond Artificiële Intelligence roept bij mij herinneringen op aan het Bijbelse verhaal van het Gouden Kalf.
Dat kalf werd gebeeldhouwd door het volk dat zich vanuit Egypte een uitweg zoekt uit misère. Het staat dan ook in het Bijbelboek ‘Exodus’. De mensen lijden, zijn onzeker en zoeken houvast. Als Moses, die met God in gesprek is op de berg, te lang wegblijft worden ze bang. De God die hen in eerste instantie bevrijd heeft blijft maar onzichtbaar, en de onzekerheid wordt ondraaglijk. Ze smelten hun gouden sieraden om en maken daarvan een gouden kalf dat ze kunnen aanbidden: een stierkalf als symbool dat ook al de eeuwen daarvoor zekerheid, kracht en leiding verbeeldt.
Toen en nu
Met kunstmatige intelligentie (AI) gebeurt iets vergelijkbaars. Ook wij hebben een, eerst door mensen gemaakt geheel, samengesmolten uit het ‘goud’ dat de mens bezit: al haar scheppingen, kunst en kennis zijn het levende goud waarvan steeds grotere en krachtiger modellen gebouwd worden. De CEO’s van een paar enorme geld-, en energieverslindende bedrijven prijzen hun laatste model aan als ultieme bron van oplossingen: bijna eeuwig leven; algehele gezondheid, welvaart, einde aan klimaatverandering, universeel basisinkomen. Kortom: de hemel op aarde. Gelovige aandeelhouders zien hun rijkdom stijgen, de toren reikt met elke versie hoger naar de hemel. We zijn er bijna.. ! En deze profeten roepen dat met GPT-7, Claude 8, of Grok 6 de bijna tastbare technologische belofte Waarheid zal worden. Nog éven volhouden en investeren, dan komt er allesomvattende kennis!
Tussen al het AI aanbiddend volk staat een gemengde groep die wel mee moet in de culturele stroom maar alle vertoon met lede ogen aanziet: sceptici dat dit gouden rund niets nieuws kan brengen; angstigen dat het kalf ons zal gaan overheersen en knechten, wanhopigen die vrezen dat de mens steeds dommer en tot willoze marionet wordt. En een groep ongelovigen die weigeren aan te nemen dat dit kalf hun werk volledig gaat veranderen of overnemen.
Het oudtestamentische Gouden en het nieuwe AI-kalf: bij allebei gaat het niet om het object zelf, maar het vertrouwen dat mensen erin leggen. Alle omgesmolten werelds goud maakte het bijbels kalf niet goddelijk. AI is gebouwd van kostbare data en algoritmen, maar in huidige staat van ontwikkeling niet vanzelf moreel of autonoom. We projecteren ons verlangen op een hogere intelligentie dan wijzelf die in staat is het ontij in de wereld te keren. Net als destijds.
Verlangen naar zekerheid
Aan de basis van elk gouden kalf ligt ons verlangen naar zekerheid. Naarmate je je meer bedreigd voelt in je bestaan, zoek je naar (meer eenvoudige) verklaringen en oplossingen (zie ook een aantal referenties aan het eind van dit blog). In een onbegrijpelijke wereld kun je zo ook vergezochte complottheorieën en ‘blaming the victim’ gedrag zien. Extreem populistisch gedrag is vooral voor bange mensen, die zich willen ‘wapenen’ tegen al die bedreigingen: op de eerste plaats door die te bezweren of eenvoudig uit te leggen. Nare bijwerking hiervan is dat de mens graag met de grond gelijk maakt wat hij niet begrijpt en ontmenselijken van ieder die het niet eens is. Het geloof in Artificiële Intelligence kan gemakkelijk verworden tot een dergelijk ‘simpel’ antwoord. Haar moderne wonderen laten zien dat we vandaag de dag als mens niet zo heel ver af staan van de inboorlingen die eeuwen geleden devoot spiegeltjes een kraaltjes ontvingen. Kijk: AI schrijft zelf mijn papers; maakt planningen, schept levensechte filmpjes en foto’s! Het geeft me zulke wijze raad!
Techno-idolatrie
De kritiek in Exodus was niet dat het volk kunst maakte, maar dat het haar vertrouwen, hoop en aanbidding verkeerd richtte. Het kalf nam de plaats in van de relatie met het Al (ja zelfs het woord Al lijkt op AI). Gaan we Artificiële Intelligence zien als een neutrale, objectieve en superieure autoriteit die stilletjes onze menselijke verantwoordelijkheid vervangt?
Onze verantwoordelijkheid rond AI: publiek eigendom
Zoals het volk destijds betrokken was bij het maken van het kalf, zo zijn wij samen verantwoordelijk voor hoe AI wordt ingezet. Het is tijd om onze keuzes voor- in plaats van achter de schermen te laten gebeuren. Ook in het stemhokje trouwens. Investeerders, multinationals en ook regeringen hebben andere belangen dan het welzijn van het volk. Welke belangen worden gediend? En welke verantwoordelijkheid hebben wij nog zelf?
In mijn beeld is de enige manier om dit groeiende kalf te temmen door het onder beheer te brengen van een op diversiteit gerichte, niet simplificerend maar wel daadkrachtig gezag: ja publieke deskundige instellingen (zoals universiteiten), gereguleerd door onafhankelijke wetgevende, uitvoerende en juridische machten. Nederland, met het inter- Hoger Onderwijs verbindende SURF als goed voorbeeld van hoog niveau landelijke samenwerking. Alles onder beheer en financiering van een door het volk gekozen regering. Nederland loopt Europees voorop in het voorzien van het hoger onderwijs van veilige AI-systemen. Zo ook het bij het IT-centrum van de Universiteit Leiden (ISSC) mogelijk maken van moreel gereguleerde AI op eigen servers. De EU helpt ook dapper met wetgeving hieromheen. Wetgeving die noodzakelijkerwijs gebrekkig is doordat ons kalf inmiddels al tot grote genetisch gemanipuleerde stier is uitgegroeid.
Ten slotte..
Gouden kalf en AI: beiden beloven ze zichtbare zekerheid in een wereld vol onzekerheid. Juist daarin schuilt het gevaar van afgoderij: het verliezen van ons kritisch bewustzijn en morele verantwoordelijkheid.
Het Kalf gemaakt van het goud uit de aarde, AI van het goud van onze data, door AI-bedrijven gesmolten tot een indrukwekkend geheel. Bij allebei zien we de verblinding door het menselijk verlangen naar een snelle, zichtbare oplossing. De uitdaging ligt niet in het verwerpen van technologie, maar in het actief vormgeven aan antwoord geven op de vraag: Waar leggen wij ons vertrouwen, en welke verantwoordelijkheid nemen wij zelf?
Het zou mooi zijn als, welke regering straks ook aan de macht komt, ze inziet dat AI alleen door een veilig, soeverein en privacy-beveiligd huis te geven, ons kalf kan uitgroeien tot het beste paard van stal.
Relevante literatuur
- Federico, C. M., Williams, A. L., & Vitriol, J. A. (2018). The role of system identity threat in conspiracy theory endorsement. European Journal of Social Psychology, 48(7), 927–938. https://doi.org/10.1002/ejsp.2495
- Fox N. and Williams M.N. Do stress and anxiety lead to belief in conspiracy theories? [version 2; peer review: 6 approved, 1 approved with reservations]. Routledge Open Res 2024, 2:30 (https://doi.org/10.12688/routledgeopenres.17925.2)
- Jolley, D., Douglas, K. M., & Sutton, R. M. (2018). Blaming a few bad apples to save a threatened barrel: The system‐justifying function of conspiracy theories. Political Psychology, 39(2), 465-478.
- Mao, J. Y., Zeng, Z. X., Yang, S. L., Guo, Y. Y., Wang, B., & van Prooijen, J. W. (2025). Why existential threats increase conspiracy beliefs: Evidence for the mediating roles of agency detection and pattern perception. British Journal of Psychology.
- Katholieke Bijbelstichting. (1995). De Bijbel. Willibrordvertaling. Katholieke Bijbelstichting.
- Van Prooijen, J. W., & Jostmann, N. B. (2013). Belief in conspiracy theories: The influence of uncertainty and perceived morality. European journal of social psychology, 43(1), 109-115.
- Whitson, J. A., & Galinsky, A. D. (2008). Lacking control increases illusory pattern perception. Science, 322(5898), 115–117. https://doi.org/10.1126/science.1159845