Interdisciplinair onderzoek: arbeidsmarkt in beweging
Migratie, globalisering, technologische ontwikkelingen, klimaatverandering: de grote uitdagingen van onze tijd hebben allemaal invloed op onze arbeidsmarkt. Maar wat zijn die effecten? En kun je daar invloed op uitoefenen? Hoogleraar Economie Olaf van Vliet ziet het als zijn taak om te laten zien hoe het écht zit. ‘Zodat we aan oplossingen kunnen werken die gebaseerd zijn op kennis, en niet op onze onderbuik.’
Wie de arbeidsmarkt onderzoekt, moet wel een brede blik hebben. Van Vliet zegt het zelf: ‘Er zit nooit alleen maar een economische kant aan. Er is ook de bestuurskundige, of de sociale kant. Neem de krapte op de arbeidsmarkt in het Westland. Vanuit economisch oogpunt kun je zeggen: we halen Oost-Europese arbeiders naar Nederland om onze vacatures te vervullen. Probleem opgelost. Maar de komst van die arbeiders drukt tegelijk op de toch al overbelaste woningmarkt. En wat gebeurt er met een woonwijk als zich daar allemaal Oost-Europeanen vestigen? Of neem de toenemende flexiblisering van de arbeidsmarkt: de pakketbezorgers die zich een slag in de rondte moeten werken en geen buffers hebben... dat zijn interessante ontwikkelingen uit sociologisch of antropologisch oogpunt.’
Om de keuze voor bepaalde oplossingen of beleid op basis van wetenschappelijke kennis goed te kunnen maken, is het nodig om alles af te wegen. Interdisciplinariteit en nauwe samenwerking tussen faculteiten en universiteiten zijn dan ook onmisbaar, betoogt Van Vliet. Vanuit die gedachte is binnen de Universiteit Leiden zo’n vier jaar geleden het interdisciplinaire onderzoeksprogramma Social Citizenship & Migration opgezet. Hierin werken verschillende disciplines samen aan onderzoek naar migratie: het thema wordt bestudeerd vanuit de economie, recht, bestuurskunde, politicologie, geschiedenis en de antropologie. Van Vliet leidt dit programma, en is daarmee een spin in een stevig web van vele draden.
Veelomvattend onderzoek
‘Uit het onderzoeksprogramma komen talloze projecten en samenwerkingen voort. Niet alleen binnen de universiteit, maar ook daarbuiten: we werken samen met de universiteiten van Delft en Rotterdam, en met instituten in heel Europa.’ Zo is recent het door de Europese Commissie gefinancierde project TransEuroWorkS gestart. Dit is een onderzoek van een breed internationaal consortium onder leiding van Van Vliet. Centraal staat de vraag hoe wereldwijde sociale veranderingen de arbeidsmarkt beïnvloeden en wat daarvan de gevolgen zijn voor de sociale zekerheid en politieke voorkeuren. ‘Het is veelomvattend’, zegt hij. ‘Veel van wat je in het nieuws hoort heeft wel een linkje naar de onderwerpen uit ons onderzoeksproject.’
Hij legt uit: ‘Als je het hebt over de grote sociale thema’s van deze tijd – migratie, klimaat, digitalisering – dan heb je het in de economie al snel over krimp- en groeisectoren. Een voorbeeld: door digitalisering gaan er bij banken duizenden banen verloren, terwijl er door de komst van de smartphone veel werkgelegenheid is bijgekomen in de technologiesector. Groei en krimp dus, maar je hebt niet in één dag geregeld dat mensen uit de ene sector aan de slag kunnen in de andere. Iets vergelijkbaars zie je gebeuren onder invloed van de klimaatcrisis. De komende jaren zal de werkgelegenheid in bruine sectoren krimpen, terwijl er in de groene sectoren meer werk bij zal komen. Dit betekent vermoedelijk dat mensen zich moeten laten omscholen. Wat je ook ziet: dat banen naar het buitenland verdwijnen of dat mensen juist hier naartoe komen voor werk. Migratie hangt dus ook weer nauw samen met hoe onze arbeidsmarkt eruitziet. Wij onderzoeken allerlei aspecten daarvan en delen onze bevindingen met beleidsmakers. Waar mogelijk doen we aanbevelingen.’
'We hopen bij te dragen aan een genuanceerd debat'
Explosieve thema’s
Van Vliet is zich ervan bewust dat hij, zeker als het gaat over migratie en klimaat, ‘explosieve’ thema’s onderzoekt. ‘Daarom blijven we ook zo dicht mogelijk bij de feiten en kiezen we onze communicatie zorgvuldig. Op die manier hopen we bij te dragen aan een genuanceerd debat. Dat is belangrijk: wij delen onze resultaten op ministeries, met ambtenaren, en in de politiek. Het is vervolgens aan hen om de beleidskeuzes te maken. Zo heb ik zelf laatst op uitnodiging van de Tweede Kamer mijn bevindingen over migratie gedeeld.’
Daar kwam onder andere de recente publicatie over het effect dat migranten uit Midden- en Oost-Europa hebben op de overheidsfinanciën aan de orde. ‘De aanname die je vaak hoort is dat migranten ons meer kosten dan opleveren, doordat ze veel gebruik zouden maken van voorzieningen. Wij hebben daar geen enkel bewijs voor gevonden. Vooralsnog maken deze migranten minder gebruik van voorzieningen dan autochtone Nederlanders. Het gaat vaak om jonge mensen die werken en daarom belasting en premies afdragen en relatief weinig gebruikmaken van sociale vangnetten. Interessant is dat we voor dit onderzoek nu ook verschillende landen onderling vergelijken. Zie je in Frankrijk hetzelfde beeld als in Nederland? Waarbij je dan weer voor ogen moet houden dat Frankrijk misschien wel andere migranten aantrekt dan Nederland, maar ook dat het een ander belastingstelsel heeft, dat weer andere effecten oproept.’
Van Vliet schudt de actuele onderzoeken die binnen zijn groep gedaan worden uit zijn mouw. Enthousiast: ‘Ook interessant is het onderzoek waar ik samen met een promovendus aan werk naar de samenhang tussen de wendbaarheid van mensen op de arbeidsmarkt en hun steun voor het klimaatbeleid. Onze hypothese is dat mensen misschien wel kritisch zijn op klimaatbeleid omdat ze bang zijn voor hun eigen baan. Dus onderzoeken we of de wendbaarheid van mensen op de arbeidsmarkt invloed heeft op hoe zij naar het klimaatbeleid kijken. En dat blijkt zo te zijn; hoe wendbaarder, hoe positiever. Nu uit het meest recente IPCC-rapport blijkt dat de klimaattransitie nog sneller moet, is dat iets waar je rekening mee kunt houden.’
'Het heeft jaren geduurd, maar nu is de politiek overstag'
Uitgeknepen
Een thema dat Van Vliet aan het hart gaat, is de flexibilisering van de arbeidsmarkt. ‘Ken je de film Sorry we missed you? Die gaat over een pakketbezorger die helemaal in de knoop raakt omdat hij als zzp’er wordt uitgeknepen. Dat is precies waar ons onderzoek naar de zelfstandigenaftrek over gaat. Kijk, ongeveer de helft van de zelfstandigen kan zich prima redden, en heeft voldoende inkomsten om een buffer op te bouwen. Maar de andere helft kan dat niet. Dat zijn bijvoorbeeld die pakketbezorgers die dag en nacht werken en geen pensioenopbouw en reserves hebben. Ondertussen wordt de zelfstandigenaftrek door de werkgever gebruikt als argument om de tarieven te drukken. Dat is natuurlijk niet de gedachte erachter. Dus hebben wij geadviseerd om die aftrek sneller af te bouwen.’
Hoe kijkt Van Vliet naar het tempo waarmee relevant onderzoek zijn weg naar de praktijk vindt? ‘Ik denk in kleine stapjes. En in wat er wél kan. Kijk naar de hypotheekrenteaftrek. Economen roepen al dertig jaar dat het beter zou zijn om die af te schaffen. Het heeft jaren geduurd, maar nu is de politiek overstag. Uiteindelijk veranderen er echt wel dingen. En onder druk van de huidige vraagstukken hopelijk iets sneller. Daar doen wij als onderzoekers in elk geval ons best voor.’
Tekst: Nienke Ledegang / Leidraad
Olaf van Vliet
Naast zijn hoogleraarschap is Olaf van Vliet afdelingshoofd van de Afdeling Economie, hoogleraar bij het Instituut Bestuurskunde en hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Als onderzoeker leidt hij drie grote onderzoeksprogramma’s.
Hij is programmaleider van Social Citizenship & Migration, een van de interdisciplinaire stimuleringsprogramma’s van de Universiteit Leiden. Ook leidt hij het TransEuroWorkS onderzoek en staat hij aan het roer van het onderzoek Flexibilisering, globalisering en technologische vooruitgang: gevolgen voor arbeidsmarkt en sociale zekerheid. Zijn leerstoel wordt deels gesponsord door Instituut Gak.
Meer Leids onderzoek
Ongelijkheid
Het onderzoek van promovendus Emily Anne Wolff aan het Instituut Bestuurskunde van de Faculteit Governance and Global Affairs richt zich op de vergelijkende politieke economie van ongelijkheid. Haar huidige onderzoek bestudeert symbolische en juridische inclusie en uitsluiting van migranten en burgers in het naoorlogse Europa. Dit onderzoek maakt deel uit van het Vidi-project Borders of Equality, dat de verhouding tussen sociaal- en migratiebeleid analyseert.
Europese vergelijking
Alexandre Afonso’s onderzoek richt zich op de vergelijkende politieke economie van Europese landen, en de relatie tussen verzorgingsstaten, arbeidsmarktorganisaties en immigratie. Afonso is universitair hoofddocent aan het Instituut Bestuurskunde van de Faculteit Governance and Global Affairs. Zo deed hij onderzoek naar vakbondsreacties op EU-arbeidsmigratie.
Verzorgingsstaat 2.0
Anouk de Koning is universitair hoofddocent bij de afdeling Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie. Zij geeft mede leiding aan het onderzoeksprogramma Social Citizenship & Migration. Ze leidt momenteel het onderzoeksproject ‘De verzorgingsstaat 2.0: Experimenten in staat en samenleving’, waarin ze onderzoekt hoe lokale welzijnsprojecten de verzorgingsstaat beïnvloeden. Hiervoor kreeg De Koning een Vici-subsidie.