Astronomie door een speldengaatje
Je kan prachtige plaatjes schieten met alleen een gat in een doos. Geïnspireerd door de viering van Leiden als Europese stad van de wetenschap, plaatste hoogleraar Matthew Kenworthy in 2021 verschillende gaatjescamera’s bij de Oude Sterrewacht. Dit is hoe de simpelste apparaten de grootste patronen kunnen laten zien.
Matthew Kenworthy is altijd al gefascineerd geweest door de zogenaamde gaatjescamera: camera's die geen lens nodig hebben, maar alleen bestaan uit een opening in de zijkant van een donkere doos. Als kind kreeg hij al een fotografieset met zo’n camera. ‘Je moest het lichtgevoelige papier en de chemicaliën zelf combineren. Dat was super interessant, maar kon ook heel makkelijk misgaan.’
Toen de universitair hoofddocent bij de Leidse Sterrewacht vorig jaar hoorde dat Leiden in 2022 de Europese stad van de wetenschap was, realiseerde hij zich dat gaatjescamera’s zijn persoonlijke link naar de viering konden zijn. Door de op frisdrankblikjes lijkende gaatjescamera’s van Solarcan te verspreiden over de Oude Sterrewacht hoopte hij een mooi fenomeen vast te kunnen leggen.
Twee van de vijf hebben het overleefd
Tussen de zomer- en winterzonnewende (21 juni en 21 december 2021) lieten Kenworthy en Remko Stuik, een andere onderzoeker van de Sterrewacht, vijf blikjes op verschillende plaatsen rond de sterrenwacht staan. In december waren twee van de blikjes volgelopen met regen en was een ander blikje gejat. Gelukkig haalden twee camera’s wél het einde van het jaar. Ze onthulden prachtige lintvormige vegen van licht achter de koepels van de Oude Sterrewacht. ‘Iedere lijn in deze reeks van bochten is de route die de zon op een bepaalde dag aflegde langs de hemel’, zegt Kenworthy.
‘Als je zes maanden lang achter in je tuin zou gaan liggen met je ogen open. En alles wat je ziet bij elkaar zou optellen. Dan is dit wat je zou zien: verschillende astronomische verschijnselen en effecten. De zon trekt nooit precies dezelfde lijn langs de hemel', zegt Kenworthy.
Een stapje terug van het dagelijkse leven
Het is prachtig hoe eenvoudige gaatjescamera’s ons iets kunnen leren over de fundamentele werking van onze planeet en ons heelal. Het vastleggen van de paden van de zon gedurende een paar maanden leert ons dat de aarde een schuine stand heeft, dat er seizoenen zijn en dat de baan van de aarde héél licht elliptisch is', legt de hoogleraar uit. Bovendien zijn lange experimenten zoals deze een geweldige manier om even een stapje terug te doen uit ons eigen, drukke, dagelijkse leven.
Een eenvoudige basis voor educatieve projecten
Kenworthy is van mening dat dit soort projecten, naast dat ze mooi zijn, ook een groot educatief potentieel hebben. Als je elke dag precies om twaalf uur een foto van de zon zou maken en al die beelden bij elkaar zou optellen, zou je zien dat de zon een scheve acht aan de hemel zou tekenen. Deze vorm, die een analemma wordt genoemd, is dramatisch verschillend voor de andere planeten in ons zonnestelsel. Sommige hebben de vorm van een traan, een uitgerekt achtpunt of een eenvoudige ellips’, zegt hij.
'Deze beelden verbinden onze alledaagse menselijke ervaringen met de astronomische veranderingen die over de loop van dit hele jaar plaatsvinden.’
Het werken met gaatjescamera's, zonnewijzers of zonnefotografie zou kinderen op scholen kunnen aanzetten om meer te leren over de sterren en hoe ze bewegen aan de hemel. Iets wat Kenworthy hoopt te kunnen organiseren wanneer de pandemie weer is afgenomen. ‘Iedereen die ouder is dan 6 jaar kan het doen. Je zou bijvoorbeeld een social-media-project kunnen opzetten om fotoresultaten te verzamelen, of kinderen kunnen aansporen om het analemma de zon zelf vast te leggen. Omdat de basis zo eenvoudig is, zijn er talloze mogelijkheden om kinderen hierbij te betrekken’, concludeert Kenworthy.
Europese stad van de wetenschap
Een van de ideeën is om de beelden te laten zien tijdens een van de evenementen die Leiden organiseert in het kader van de viering van zijn status als Europese Stad van de Wetenschap in 2022. 'Deze beelden verbinden onze alledaagse menselijke ervaringen met de astronomische veranderingen die over de loop van dit hele jaar plaatsvinden.’
Ook een SolarCan kopen? Dat kan bij de Oude Sterrewacht Leiden.
Kom langs!