In memoriam: Riël Vermunt (1941-2022): Een pionier van Sociale Rechtvaardigheid
Wie behoort wat te krijgen, en waarom? Welke verdeelprincipes worden daarbij gehanteerd? En hoe reageren mensen op onrechtvaardigheid? Deze vragen op het gebied van sociale rechtvaardigheid dreven het wetenschappelijk werk van Riël Vermunt, universitair hoofddocent Sociale Psychologie aan de Universiteit Leiden. Riël Vermunt overleed op 21 januari 2022.
Hij was een pionier op het gebied van rechtvaardigheid. Zijn bijdragen aan het empirisch onderzoek en theorievorming zijn belangrijk voor de wetenschappelijke wereld, maar ook voor de Nederlandse samenleving en internationale leefgemeenschap. Ook voor toekomstige generaties is zijn werk belangwekkend. Want huidige beslissingen over verdeling en toewijzing van grondstoffen, goederen en diensten hebben ook effecten op leven en welzijn van mensen in de toekomst. Een korte toelichting verduidelijkt het belang van de bijdragen van Riël Vermunt.
Pionierswerk 1: Rechtvaardigheid: een interdisciplinair onderwerp
Sociale rechtvaardigheid wordt bestudeerd in vele disciplines, o.a. psychologie, sociologie, politieke wetenschappen, economie en natuurlijk ook de juridische wetenschap. Veel kennis bleef helaas beperkt tot de wetenschappers binnen een bepaalde discipline. Riël zag in dat ook uitwisseling tussen disciplines de kennis vooruit brengt. Een goede gedachte, maar hoe zet je die om in de praktijk?
Het pionierswerk kreeg vorm door het organiseren van de ‘First International Conference on Social Justice in Human Relations’ in Leiden, in juli 1986. Wetenschappers uit verscheidene landen, en van verschillende disciplines, namen hieraan deel. Hun enthousiasme resulteerde in het besluit voort te gaan op dit pad. In 1987 werd in Leiden nog een kleinere internationale workshop ‘Social Justice Issues’ georganiseerd, in 1988 vond opnieuw een groot internationaal congres in Leiden plaats. Sinds die tijd wordt er, minimaal eens in de twee jaar, ergens ter wereld een internationaal congres over social justice georganiseerd.
Pionierswerk 2: Een ‘International Society for Justice Research’
De eerste congressen werden benut voor het opbouwen van een internationaal samenwerkingsverband van social justice researchers. Een tweede voorbeeld van pionierswerk. Nog in 1986 werd, kort na de eerste internationale social justice conferentie, het ‘International Centre for the Study of Social Justice’ geopend, met als zetel de vakgroep Sociale en Organisatie Psychologie Leiden. Doelen waren, onder meer, het organiseren van (inter)nationale workshops en congressen, het stimuleren van (inter)disciplinaire en internationale discussies en samenwerking in fundamenteel en toegepast onderzoek naar (sociale) rechtvaardigheid, het ontwikkelen van nieuwe projecten en het opbouwen van een ‘body of knowledge’. Het idee van zo’n centrum stimuleerde diverse andere leden van de internationale gemeenschap van onderzoekers naar rechtvaardigheid. In een samenwerking tussen de universiteiten van Leiden, Utrecht, en Waterloo (Canada) werd in Utrecht een gezamenlijk Internationaal centrum voor Social Justice Research opgericht. En in de zesde internationale social justice conferentie in Potsdam werd besloten het inmiddels bestaande uitgebreide netwerk van onderzoekers uit te bouwen tot een formele International Society for Justice Research (ISJR). Riël was een van de ‘founding members’.
De ISJR heeft zich sindsdien ontwikkeld tot de belangrijkste internationale gemeenschap van onderzoekers naar rechtvaardigheid. De ISJR geeft ook een eigen tijdschrift uit: Social Justice Research. Er loopt een rechte lijn van de Leidse initiatieven uit de jaren tachtig naar de oprichting van deze prestigieuze society. Vanuit Leiden begon de victorie, en Riël heeft daaraan een grote en blijvende bijdrage geleverd.
De ISJR kent om de twee jaar een ‘Lifetime Achievement Award’ toe aan een wetenschapper die gedurende zijn leven bijzondere bijdragen heeft geleverd aan de wetenschappelijke studie van rechtvaardigheid. Riël kreeg deze hoge, eervolle onderscheiding in 2014.
Pionierswerk 3: sociale psychofysiologie
Onrechtvaardigheid wordt als onaangenaam ervaren, het geeft stress. Dat is de theorie. Die stress werd door psychologen vroeger bijna uitsluitend via vragenlijsten of een gesprek vastgesteld. Maar in de fysiologie bestaan instrumenten om indicators van stress (verhoogde bloeddruk, huidgeleiding, hartslag e.d.) objectief te meten. Dit was voor Riël een reden om bij NWO een aanvraag in te dienen voor het investeren in ‘Equipment for physiological response registration’. Met succes: Meer dan twee ton werd in 2002 toegekend. Natuurlijk kun je dergelijke hoogwaardige meetinstrumenten ook gebruiken voor andere domeinen dan alleen onrechtvaardigheid. Dat is dan ook gebeurd. Zo profiteerden verscheidene Leidse psychologen van dit mooie initiatief.
Pionierswerk 4: Stichting Tijdschrift SAOP
Een echte pionier durft buiten de gebaande paden te gaan. In de jaren tachtig van de vorige eeuw hadden Nederlandse sociaal- en organisatiepsychologen behoefte aan een eigen tijdschrift. Riël was een van de oprichters van de Stichting Tijdschrift Sociale, Arbeids- en Organisatiepsychologie. De Stichting zorgt er sinds 1988 voor dat het tijdschrift ‘Gedrag & Organisatie’ in Nederland en België door een professionele uitgever op de markt verschijnt.
Een pionier, maar geen solist
Riël was een pionier, maar geen solist. Hij werkte graag en veel met anderen samen. Hij stimuleerde jong talent met zijn positieve energie en zorgde daarbij voor een veilige en vertrouwde omgeving. Dat maakte ook dat mensen graag met hem samenwerkten. In binnenland en in buitenland, in de wetenschap maar ook daarbuiten. In de pioniersfasen, en ook in de fasen van verdere uitbouw. Het was mooi om elkaar op een hoger wetenschappelijk niveau te brengen, en het was prachtig dat dit steeds in een sfeer van vriendschap en gezelligheid gebeurde.
Riël had een brede belangstelling en deed graag mee aan gesprekken over verscheidene wetenschappelijke en culturele fenomenen. Dat gebeurde in formele, maar ook informele settings. De brede belangstelling kon hij na zijn pensionering ontplooien en vieren als gastmedewerker van de Leidse vakgroep. Hij genoot bijzonder van het schrijven van zijn boek ‘The Good, the Bad, and the Just’. Daarin wordt een nieuw perspectief geboden op de redenen waarom en de manieren waarop mensen zich al dan niet fair gedragen. Een absolute aanrader voor iedereen die in dit onderwerp is geïnteresseerd. Een aanrader dus voor heel veel mensen.
In zijn academische loopbaan heeft Riël ook aan andere onderwerpen gewerkt. We kunnen hier helaas geen compleet overzicht van geven. Dit In Memoriam focust op het meest centrale deel van zijn werk, het onderzoek naar rechtvaardigheid. Toch willen we hier niet onvermeld laten dat toen de sociale psychologie tegen het einde van de jaren ‘80 in Leiden in zwaar weer verkeerde en understaffed was, Riël ervoor heeft gezorgd dat de sociale psychologie overeind bleef en dat er een doorstart kwam met hoogwaardig personeel. Ook zijn onderwijs op het gebied van sociale oriëntatie, het onderwerp van zijn proefschrift, willen we hier graag aanstippen.
Riël was een groot wetenschapper en een voortreffelijk mens. We zullen hem heel erg missen, en nog vaak aan hem denken.
Herman Steensma
Kees van den Bos
Eric van Dijk