Cleveringahoogleraar: Herdenking Holocaust leidt tot heel verschillende politieke lessen
Van monumenten voor soldaten naar gedenkstenen voor slachtoffers. De Holocaust verwierf pas later een centrale plek in de westerse herinneringscultuur, constateert Cleveringahoogleraar Frank van Vree. ‘Zowel nationalisten als mensenrechtenactivisten beroepen zich op de geschiedenis van de Holocaust.’
Wie reflecteert op de geschiedenis begeeft zich al snel in een mijnenveld. Vooral als het de Holocaust betreft en hoe we daarmee omgaan, toen en nu. Van Vree was directeur van het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. Zal de historicus ook ingaan op de Gaza-oorlog? Die actuele vraag hangt in de lucht in een vol Academiegebouw. Het is de plek waar rechtendecaan Rudolph Cleveringa op 26 november 1940 protesteerde tegen het ontslag van de joodse medewerkers, te beginnen met hoogleraar Eduard Meijers die daar college had moeten geven (zie kader).
Is de geschiedenis een bron van identiteit of kritische reflectie?
Eerbetoon verschuift
In de loop der tijd reflecteren we telkens anders op de Tweede Wereldoorlog, stelt Van Vree in zijn oratie. ‘In de eerste naoorlogse decennia diende het optreden van mensen als Cleveringa vooral als illustratie van het eigen dappere land, ter bevestiging van de identiteit.’ De eerste Nederlandse oorlogsmonumenten waren dan ook vooral een eerbetoon aan de verzetsstrijders en militairen 'die hun leven gaven'. Vanaf de jaren ’60 verandert de herinneringscultuur en komt er veel meer aandacht voor de miljoenen slachtoffers van de Jodenvervolging. Er verrijzen vele monumenten, zoals de gekrulde rails bij kamp Westerbork, die verwijzen naar de gruwelijke deportatie en genocide door de nazi’s.
Auschwitz
De Holocaust als aanduiding voor deze duistere episode raakt pas ingeburgerd na de gelijknamige Amerikaanse televisieserie in 1978. Er volgt een stroom aan publicaties, getuigenissen en films die een heel andere invalshoek hebben dan de nationalistische heroïek van de eerdere monumenten. Van Vree: ‘Auschwitz verschoof naar het hart van de westerse herinneringscultuur.’
Symbool van het kwaad
Die omslag komt vooral voort uit maatschappelijke en politieke processen en hij signaleert ‘een asymmetrie tussen wat men weet en wat men belangrijk vindt’. ‘In veel gevallen is de ingewikkelde geschiedenis van de nazistische vervolging en vernietiging verschrompeld tot een angstaanjagend maar onbegrepen verhaal, dat fungeert als een eendimensionaal en apolitiek symbool van het kwaad.’ Die onwetendheid zorgt er volgens hem voor dat velen niet begrijpen hoe complex de geschiedenis is en hoe het zover kon komen. Laat staan dat we er eenduidige lessen uit trekken.
De Holocaust als term raakt pas ingeburgerd na de gelijknamige Amerikaanse televisieserie
Bron voor mensenrechten of nationalisme
De historicus constateert: ‘Achter de schijnbaar gedeelde herinneringscultuur gaan heel verschillende politieke oriëntaties schuil.’ Zo kan de Holocaust dienen als bron voor een politieke moraal die universele mensenrechten zoals gelijkheid nastreeft. Maar voor anderen fungeert de Holocaust als een bron van identiteitspolitiek en nationalisme, aldus Van Vree.
‘In Israël leidt dat al jarenlang tot heftige botsingen tussen enerzijds nationalisten en kolonisten en anderzijds mensrechtenorganisaties en vredesactivisten, die zich beiden beroepen op de geschiedenis van de Holocaust.’ Die verschillende oriëntaties manifesteren zich overal, merkt hij op, en zorgen voor wereldwijde spanningen en verdeeldheid omdat ze de opstelling bepalen ten aanzien van Israël, Palestina en Hamas.
Ten minste 663 studenten, medewerkers en alumni van de Universiteit Leiden kwamen in de Tweede Wereldoorlog om het leven. Rector Hester Bijl blikte voorafgaand aan de oratie terug op de herdenking binnnen de universiteit. Ter herdenking van het leed en het verzet benoemt de universiteit sinds 1970 een Cleveringahoogleraar. Ook andere hoogleraren zoals rechtsgeleerde Ben Telders, medicus Ton Barge en theoloog Lambertus van Holk protesteerden openlijk tegen de nazi's. Meer hierover in het dossier De universiteit en de oorlog.
-
Cleveringahoogleraar Frank van Vree -
Studenten in de zaal -
Rector Magnificus Hester Bijl spreekt het volle auditorium toe -
Mede hoogleraren in de zaal -
Cleveringahoogleraar Frank van Vree
Holocaust onvermijdelijk aanwezig
Van Vree wijst op een veelgehoorde oproep deze dagen: laat de Holocaust buiten de discussies en politieke retoriek. Hij denkt niet dat het mogelijk is. ‘Sterker nog: de Holocaust is in deze discussies en confrontaties permanent en onvermijdelijk aanwezig, zij het op heel verschillende manieren.’ Zo zorgt de Holocaust als bron voor politieke opvattingen voor een heftige tweespalt in de wereld. ‘Een somber stemmende conclusie – maar ook een les van de geschiedenis, een inzicht dat ons tenminste helpt beter te begrijpen wat er nu gebeurt.’
Foto's: Monique Shaw
Tekst: Linda van Putten