Owada-spreker Fatou Bensouda over internationale rechtspraak: 'Moedig leiderschap nodig'
Zijn internationale rechtbanken effectief? Dr. Fatou Bensouda, voormalig hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof in Den Haag (ICC), bespreekt die vraag tijdens haar lezing op het Owada Symposium 2025. De effectiviteit van het ICC hangt af van de lidstaten, zegt ze.
Toen ze opgroeide in Gambia, sloop Fatou Bensouda stiekem de rechtszaal binnen om processen bij te wonen. Dit was een voorbode van grotere dingen die zouden komen, zoals benoemingen tot minister van Justitie in Gambia en hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof in Den Haag. Bensouda, op dit moment High Commissioner namens Gambia in Londen, komt op 14 oktober naar de Universiteit Leiden om de keynote-lezing te geven op het jaarlijkse Owada Symposium. Dit is een academisch evenement dat het samenspel tussen internationaal recht en internationale betrekkingen vanuit een interdisciplinair perspectief benadert.
Hoe werd uw passie voor internationaal strafrecht aangewakkerd?
‘Ik vind dat wanneer een individu of groep onrecht wordt aangedaan, dat onrecht ons allemaal wordt aangedaan. Zo dacht ik er al over toen ik nog jong was en daarom probeer ervoor te zorgen dat slachtoffers van misdrijven rechtvaardigheid krijgen. Ik herinner me nog toen ik voor het eerst naar Rwanda ging als lid van het Internationaal Straftribunaal voor Rwanda en de enorme omvang van de misdaden tegen de menselijkheid zag. Het aantal slachtoffers, het aantal daders, de gruwelijke misdaden die waren gepleegd... Ik was niet voorbereid op wat ik te zien zou krijgen. Vanaf dat moment brandde dat vuur, het verlangen om te zorgen voor gerechtigheid, nog feller.’
Heeft u zelf slachtoffers ontmoet in Rwanda?
‘Absoluut. Ik was juridisch adviseur van de onderzoekers van het tribunaal en mijn leidinggevende vond het een goed idee als ik me bij de onderzoeksteams zou aansluiten en met slachtoffers te praten. Eén situatie heeft veel indruk op me gemaakt. We interviewden een vrouw die slachtoffer was van seksueel geweld. Aan het einde van het interview huilde ze, en ik voelde me erg schuldig omdat ik dacht dat we haar opnieuw traumatiseerden door haar te herinneren aan de gruwelijke gebeurtenissen die haar waren overkomen. Maar ze vertelde me dat ze tranen van vreugde waren. Eindelijk vroeg iemand naar haar verhaal.'
Later werd u hoofdaanklager bij het Internationaal Strafhof in Den Haag. Internationale strafhoven zijn opgericht om mensen ervan te weerhouden oorlogsmisdaden te plegen. Zou je kunnen zeggen dat strafhoven niet aan de verwachtingen hebben voldaan, gezien het aantal humanitaire crises in de wereld?
'Ik ben nog steeds van mening dat de oprichting van het ICC een van de mooiste momenten in de internationale geschiedenis is. Ik denk niet dat het ICC heeft gefaald in zijn missie om individuen ervan te weerhouden misdaden te plegen. Er zijn altijd momenten geweest waarop individuen doen wat ze willen doen, rechtsstaat of niet. Maar dat wil niet zeggen dat anderen niet zullen stoppen met het plegen van misdaden of zullen verhinderen dat anderen misdaden plegen.
'Toen ik adjunct-hoofdaanklager was bij het Internationaal Strafhof, behandelden we de zaak van Thomas Lubanga Dyilo in de Democratische Republiek Congo. Dit was de eerste keer dat een internationaal strafhof iemand aanklaagde voor het rekruteren en inlijven van kindsoldaten. We kregen veel kritiek: waarom vervolgden we hem niet ook voor moord en verkrachting? Maar toen we die zaak aanhangig maakten, kregen kindsoldaten meer aandacht. Landen die niet eens het Statuut van Rome (het oprichtingsdocument van het ICC) hadden ondertekend, besloten om kinderen uit hun milities en legers weg te halen. Dat is de impact die een internationaal gerechtshof kan hebben op de samenleving.'
Hoe kijkt u naar de rol van landen die het ICC hebben geratificeerd, maar geen actie ondernemen om het hof te helpen, of zelfs internationale arrestatiebevelen negeren?
'Dat is zeer betreurenswaardig. Zodra een staat het Statuut van Rome ratificeert, wordt een land onderdeel van het Statuut en zijn ze verplicht het Hof te helpen. Als er voortvluchtigen van het Hof op het grondgebied van dat land verblijven, moeten ze hen arresteren en aan het ICC uitleveren. De Vergadering van Staten die Partij zijn, een orgaan van het internationaal strafhof, moet zo’n land aan diens verplichtingen herinneren.'
Snapt u de scepsis onder burgers over de legitimiteit en efficiëntie van internationale strafhoven?
‘Het is erg belangrijk dat burgers begrijpen hoe het hof werkt. Staten kwamen uit vrije wil bij elkaar en besloten om het ICC op te richten. En om het hof de bevoegdheid te geven om schokkende misdaden te bestraffen. De lidstaten zijn nooit gedwongenom het ICC op te richten. De bevoegdheid van het ICC is beperkt. Het hof werd opgericht zonder politie of leger om mensen te arresteren. Die verplichting rust op de lidstaten.’
U komt naar Nederland om de Owada-lezing te geven. Waar kijkt u het meest naar uit?
'Het evenement gaat over internationaal strafrecht en ik weet dat er veel interessante discussies zullen plaatsvinden. Ik denk niet dat het multilateralisme ooit zo zwaar onder vuur heeft gelegen als nu. Ik hoop dat deze gesprekken nieuwe ideeën opleveren. We hebben moedige leiders nodig op het gebied van internationale rechtspraak en multilateralisme om anderen aan te sporen en te inspireren. Het gaat om de slachtoffers van misdrijven. Zij vestigen hun hoop op internationale rechtbanken om gerechtigheid te laten plaatsvinden, als dat in hun eigen land niet gebeurt.'
Over de Owada-leerstoel
De universiteiten van Leiden en Tokio stelden in 2021 gezamenlijk de naar prof. Hisashi Owada vernoemde leerstoel in. De Owada-leerstoel is gericht op de interactie tussen internationaal recht en internationale betrekkingen in interdisciplinair perspectief.
Prof. Owada zelf bekleedt de leerstoel, maar de wetenschappelijke bijdrage komt meer van een jaarlijks aangestelde keynotespreker. Het bijbehorende symposium vindt afwisselend in Leiden en Tokio plaats. Naast de keynote speaker doen ook studenten/promovendi van de twee universiteiten mee. Zij wisselen van gedachten en houden presentaties voor elkaar.