In Memoriam Johan Lugtenburg
De snelste chemische reactie in het universum vindt plaats in ons oog.
Op 15 september 2023, in de leeftijd van 81 jaar, overleed Prof.dr. Johan Lugtenburg, emeritus-hoogleraar Organische chemie in het bijzonder de bio-organische fotochemie, en Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Geboren tijdens de oorlog in Nieuwenhoorn, op Voorne-Putten, trok hij, na zijn eindexamen HBS, naar Leiden om chemie te studeren, aan de Hugo de Grootstraat. Daar werd hij de chemicus in hart en nieren die velen, in Leiden maar ook nationaal en internationaal, hebben leren kennen als een bijzondere wetenschapper, een bijzonder mens, en bovenal ook een aimabel mens, die niemand ooit een strobreed in de weg legde, en altijd bereid was om anderen de helpende hand toe te steken. Hij studeerde en promoveerde bij Prof. Egbert Havinga, op fotochemisch onderzoek van vitamine D.
Na zijn promotie vertrok hij naar San Diego in de Verenigde Staten. Daar bedacht hij, zittend op het strand van La Jolla en kijkend naar de zon, dat hij zijn leven wilde wijden aan het onderzoeken en begrijpen van de chemie van het zien, het visuele proces waarmee wij onze omgeving waarnemen. Het molecuul dat daarin centraal staat is het membraameiwit rodopsine met daarin de vitamine A die als retinylidene geprotoneerde Schiffse base het licht opvangt. Middels een foto-isomerisatie en daaraan gekoppelde structuurverandering wordt de cascade van eiwitprocessen in gang zet waarmee de signalen worden opgewekt in het lichaam en in de hersenen zodat wij kunnen zien.
Al snel werden zijn naam en faam een begrip in de chemie. Met veel toewijding werkte hij met zijn studenten en promovendi stap voor stap de totaal-synthese van vitamine A uit, met hoge opbrengst, om op iedere plek in het molecuul stabiele isotopen aan te brengen. Hiermee konden uiterst gevoelige optische vibrationele spectroscopie en NMR-experimenten verricht worden, in internationale, wereldomvattende samenwerkingen die gedurende decennia een unieke stroom van fundamentele gegevens geleverd hebben over wat hij zelf uitgesproken duidde als “Ik onderzoek de snelste chemische reactie in het universum, mind you!” De isomerisatie van het vitamine A bleek voltooid in minder dan 200 femtoseconden, waarmee het inderdaad een zeer snelle, en mogelijk de snelste reactie is die door chemici is waargenomen. Dat kon niet verklaard worden met de bestaande chemische theorieën, en de interpretatie vereiste de ontwikkeling van nieuwe theorie op basis van kwantum-coherente processen die zoals later bleek op veel meer deelgebieden van de chemie toegepast kan worden. Gedurende zijn lange carrière van meer dan 45 jaar bij de chemie heeft Johan hieraan bijgedragen met meer dan 400 wetenschappelijke publicaties, en zijn werk is internationaal erkend als van het hoogste niveau in het vakgebied.
Vrijwel iedereen in de Nederlandse organische chemie kende Johan, als een flamboyante chemicus, zeker ook een bon vivant, maar bovenal als een excellent, getalenteerd wetenschapper, een erudiet mens, die een unieke, eigenstandige en eigenzinnige bijdrage heeft geleverd aan de ontwikkeling van de chemie als discipline. Het LIC gedenkt hem en wij zijn dankbaar voor wat hij heeft bijgedragen aan het onderwijs en onderzoek in de Leidse Chemie, in aanpalende onderzoeksgebieden in de farmaceutische en medische disciplines en in samenwerkingen met het bedrijfsleven. Wij zullen ons blijvend herinneren hoe het altijd een genot was om door hem te worden toegesproken, onderwezen te worden over de stand van de sterren en planeten van het moment, de loop van de geschiedenis tijdens en na de tweede wereldoorlog en hoe die anders had kunnen lopen als basale fouten niet waren gemaakt door politieke prominenten, of gewoon met hem te bomen over wat hem na aan het hart lag, en dat was heel veel want hij had overal een zeer gewaardeerde mening over.