De toekomst van het verleden stemt niet vrolijk
De slogan van de Faculteit der Archeologie: 'De toekomst van het verleden begint in Leiden', klinkt als loos marketingjargon. Maar er zit wel degelijk iets in. Het verleden leert ons veel over klimaatverandering en doet het ergste vrezen voor onze toekomst. Archeoloog Gerrit Dusseldorp doet een appèl aan de nieuwe coalitie om over de partijpolitiek heen te stappen.
Van campus tot kabinet
Op 22 november stemmen we voor een nieuwe regering. Belangrijke thema’s volgens de peilingen zijn bestaanszekerheid, gezondheidszorg, immigratie en asiel, woningmarkt, klimaat en duurzaamheid. Welke aspecten moet een nieuwe regering binnen die thema’s vooral niet uit het oog verliezen? We vragen het onze onderzoekers in een serie artikelen.
G1
In Noordlaren staat een half hunebed, G1, het enige Groningse hunebed dat nog op de originele plek staat. Waarom half? Stenen van hunebedden blijken in het recente verleden handig bouwmateriaal. Bijvoorbeeld om kerken mee te funderen. En om, als de paalworm in de 18e eeuw houten dijken catastrofaal aantast, die dijken mee te bekleden. Het restant van G1 is maar ternauwernood aan vernietiging ontkomen. Je kunt de kruitgaten, geboord om de deksteen in handzame stukken op te blazen, nog altijd zien zitten. De sloop is gelukkig op het laatste moment voorkomen (andere hunebedden hadden dat geluk niet).
De toekomst van het verleden moet dus soms wijken in de strijd tegen het water.
De Zandmotor
Die strijd gaat nog steeds door. Een groots hedendaags voorbeeld is de Zandmotor: een kunstmatig aangelegd strand bij Den Haag. Door de noordwaardse stroming van het zeewater verspreidt het zand ervan zich geleidelijk langs de Zuid- en Noord-Hollandse kust en behoedt die zo langdurig voor erosie.
En die Zandmotor, die geeft meteen een longue durée perspectief op het veranderende klimaat waar wij Nederlanders, en ook de aankomende coalitie, veel van kunnen leren. De Zandmotor bestaat uit opgespoten Noordzeezand. Strandvondsten gedaan door een uitgebreid netwerk aan amateur-archeologen, in feite citizen scientists, laten ons de laatste 100.000 jaar van de geschiedenis bestuderen. Een recente tentoonstelling in het Rijksmuseum van Oudheden en het gratis online te lezen boek laten de vruchten zien van die langdurige samenwerking tussen academici, musea en citizen scientists.
Wat naar voren komt is hoe fundamenteel klimaatverandering onze streken de laatste 100.000 jaar raakte.
Het veranderende Doggerland
In de laatste ijstijd is veel water opgeslagen in landijs en is het zeeniveau lager dan tegenwoordig. Tot tienduizend jaar geleden is de Noordzee daardoor een laagvlakte, doorsneden door grote rivieren. We noemen dat landschap Doggerland. Het was een soort megaversie van de Oostvaardersplassen, maar stukken spectaculairder. De wolf leeft er, maar deelt het gebied met écht gevaarlijke dieren zoals beren, hyena’s en leeuwen. Er zijn paarden, rendieren en ook megawild zoals mammoeten en neushoorns. En daartussenin lopen mensen: Neanderthalers, waarvan je ook resten kunt vinden op het strand. Een stuk vuursteen omhuld door berkenpek, bijvoorbeeld, licht een tip van de sluier over hun levenswijze op en laat zien dat ze “high-tech” processen beheersen zoals het destilleren van teer.
Rond 30.000 jaar geleden raken onze streken, inclusief Doggerland, ontvolkt. Tijdens het koudste deel van de ijstijd is het hier simpelweg te koud voor leden van een primatenfamilie met Afrikaanse oorsprong. Nu zakt de zeespiegel ook tot haar laagste niveau: 120 meter lager dan nu.
Als de aarde weer opwarmt, bevolken mensen Doggerland weer. Een andere soort nu, Homo sapiens, en uiteindelijk ook andere dieren zoals edelherten en wild zwijnen. Van deze tijd kun je op de Zandmotor benen spitsen vinden. Die geven interessante, zelfs macabere hints over de geesteswereld van prehistorische mensen. Zo kun je de proteïnen van het bot analyseren om erachter te komen aan welk dier ze toebehoren. Toen collega’s die analyse deden ontdekten ze dat veel spitsen van edelhertbot gemaakt zijn, maar dat er ook een aantal spitsen van mensenbot zijn!
De bewoning van Doggerland bleek ten dode opgeschreven. De zeespiegel stijgt aan het einde van de ijstijd 120 meter in iets meer dan 10.000 jaar omdat het landijs smelt. Dat gaat met horten en stoten, in sommige fasen gaat het om meters per eeuw.
Daarbij is ook sprake van extreme calamiteiten. Rond 8200 vindt er bijvoorbeeld een tsunami plaats die waarschijnlijk catastrofale gevolgen heeft in grote delen van het Noordzeebekken. Vanaf 8000 jaar geleden is Doggerland verdwenen en ligt er de Noordzee zoals wij die kennen. Misschien slagen de bewoners erin te vluchten naar hogere gebieden. Vindplaatsen van rond deze tijd, opgegraven onder de Betuwelijn, herbergen misschien sommige van die klimaatvluchtelingen.
Pompen én verzuipen? De toekomst van het verleden…
Meters zeespiegelstijging, extreme fenomenen, het klinkt allemaal best bekend. Een recent rapport van het KNMI stelt dat zeespiegelstijging deze eeuw misschien tot 2,5 meter kan oplopen. In dit worst case scenario komen we deze eeuw al dicht bij de limiet van waar nog tegenop te pompen valt in een tectonisch (en door gaswinning) dalend moeras zoals West-Nederland. Om over de totale stijging op langere termijn maar te zwijgen.
Tegelijkertijd waarschuwt de VN voor de zandwinning in de Noordzee. Dat is gewoon een vorm van ecologisch- en erfgoedvandalisme. De natuur in de Noordzee wordt langdurig verstoord. En hoewel de vondsten van de Zandmotor interessante kijkgaatjes bieden op het verleden, is hun informatiewaarde als strandvondst nihil vergeleken bij een goede archeologische documentatie van herkomst, context en samenhang.
De Zandmotor met haar fascinerende vondsten is dus als hunebed G1, maar in een alternatieve werkelijkheid. Een werkelijkheid waarin de kruitgaten wel gevuld werden, en het monument eindigt als anonieme stenen tegen een dijk (of in dit geval losse contextloze vondsten op een strand). Maar bij business as usual is die investering in de kustverdediging op de lange termijn zinloos.
Regeren is vooruitzien: dijken, pompen, watermanagement, het is allemaal zinloos als we niets doen aan de zeespiegelstijging. Het verre verleden leert ons de gigantische scope die die veranderingen kunnen hebben (120 meter zeespiegelstijging in maar een paar duizend jaar!). Het leert ons ook dat die verandering niet altijd geleidelijk gaat, maar soms abrupt en catastrofaal.
Het gebrek aan resultaten uit het heel recente Haagse verleden geeft weinig hoop voor de toekomst. Vandaar een oproep vanuit archeologisch perspectief aan Den Haag: laat het kabinet de volgende periode eens niet vallen uit partijpolitieke overwegingen, ontwikkel een klimaatvisie voor de lange termijn en handel daarnaar! (En trek meer geld uit voor goed erfgoedmanagement bij de soms megalomane infrastructurele ingrepen).